सुभेदार मल्हरराव होळकर आणि पानिपत

भारताचा भौगोलिक इतिहास बदलणा-या पानिपत युध्दाचा संक्षिप्त इतिहास

सुमारे २०० वर्षांपूर्वी, १४ जानेवारी जानेवारी १ ७६१ रोजी अफगाणिस्तानातील अहमद शाह अब्दाली आणि मराठ्यांत पानीपत मध्ये भीषण लढाई झाली ज्याने भारताचा भौगोलिक इतिहास बदलला. मराठ्यांनी युद्ध जिंकले असते तर आजचे पाकिस्तान आणि बांगलादेश नसते किंवा सद्यस्थितीत फुटीरवाद्यांचे आव्हान राहिले नसते.

१६६४ मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांनी हिंदू पद्मशाहीची स्थापना केली आणि हिंदू धर्म, हिंदू सभ्यता आणि हिंदू संस्कृतीचे रक्षण करण्यासाठी मराठा राज्याचा पाया रचला. क्रुर औरंगजेब त्या सामर्थ्यशाली शक्तीला कधीही दडपू शकले नाहीत, परंतु स्वत: थडग्यात दफन झाला.

मराठा सत्तेसमोर भारतातील बरीच राज्य कमजोर होत गेली. त्यानंतर शिवाजी महाराज दक्षिणेपर्यंत वास्तव्य करीत असताना, त्यांच्या नंतर संपूर्ण भारतात पेशवा, होळकर, सिंधिया, गायकवाड, भोसले, पवार इत्यादींनी विशाल मराठा साम्राज्य प्रस्थापित केले. विषेश करुन सुभेदार मल्हारराव होळकर यांनी राजपूत व जाट यांच्याकडून एक चौथाई वसूल केली.

मराठे चौथाई आणि सरदेशमुखी संपूर्ण भारतातून गोळा करायचे. त्यावेळी मराठा वगळता इतर सर्वांमध्ये राष्ट्रीयतेचा अभाव होता. ते जातीपेक्षा वरचढ ठरलेले राष्ट्रीय हित सर्वोच मानतात. तर राजपूत, जाट, रुहेले, बंगाश इ. पठाण वैयक्तिक फायद्याचा विचार करीत होते. १७५१ मध्ये, मल्हारराव होळकर आणि सिंधिया यांनी पठाणांच्या भारतात स्वराज्य प्रस्थापित करण्याच्या स्वप्नांच्या तिलांजली दिली दोआबमध्ये (सध्याचे उत्तर प्रदेश आणि उत्तराखंड) त्यांचा पराभव केला ,तेंव्हा त्यांना कोणत्याही परिस्थितीत मराठे जिंकता आले नाहीत, तर नजीबाबाद येथील नजीब खान रुहेला, अवध शुजा-उद-दौला, जयपूरचे माधवसिंग, मारवाडचा विजयसिंह आदींनी काबूलच्या अहमद शाह अब्दालीला बोलावले होते.

डिसेंबर १७५१ मध्ये काबूलच्या अहमद शाह अब्दालीने हिंदुस्तानवर आक्रमण करण्यास सुरवात केली आणि मार्च १७५२ मध्ये त्यांनी मोगल सुभेदार मीन मन्नूचा पराभव केला आणि मीन मनुने लाहोर व मुल्तानशी बोलणी केली. अब्दालीच्या स्वारीच्या वेळी मराठ्यांनी संरक्षण करण्यासाठी दिल्लीचे वजीर सफदरजंग यांनी एप्रिल १७५२ मध्ये एक करार केला होता व वजीरास हे माहित होते की अब्दालीने जेव्हा भारतावर आक्रमण करेल तेव्हा सर्व रुहेले आणि बंगश,पठाण त्याच्यांत सामील होतील. कराराच्या अनुषंगाने मराठे दिल्लीच्या सम्राटाचे पठाण व इतर राजांपासून रक्षण करणार. याबदल्यात मराठ्यांना पंजाब, सिंध (सियालकोट, पसारूर, गुरती आणि औरंगाबाद जिल्ह्यांचा समावेश आहे) आणि दोआब (हिसार, संभळ, मुरादाबाद आणि बदायून) वर चौथाई वसुल करण्याचा अधिकार आहे.

पेशव्यांना आग्रा आणि अजमेरची जबाबदारी दिली जाईल आणि बादशाह ५० लाख रुपये देईल.मल्हारराव होळकर आणि वजीर सफदरजंग जेव्हा दिल्लीला पोहोचले तेव्हा सम्राटाने हा करार मंजूर केला. ते येण्यापूर्वीच दिल्लीच्या राजाने २३ एप्रिल रोजी अब्दालीशी करार केला. यावर मल्हारराव होळकर सम्राटावर संतापले आणि त्यांनी दिल्ली, बडली, रेवाडी सह आसपासचे सर्व गावे ताब्यात घेतली आणि कर वसूल केला. दरम्यान, पेशव्यांनी होळकरांना एक बातमी पाठविली की त्यांनी गाझीउद्दीनसाठी बादशहाकडुन दक्षिणेची सुभेदारी घेवुन त्यास दक्षिणेस आपल्याबरोबर घेऊन यावे १ मे १७५२ रोजी मल्हारराव होळकर दक्षिणेस निघून गेले आणि त्यानंतर मल्हारराव होळकर अनेक घटनांमध्ये व्यस्त होते, ज्यामध्ये त्यांना बर्‍याच युद्धांना सामोरे जावे लागले.

अब्दालीने आपला मुलगा तैमूर शाह आणि सेनापती जहानखान यांना हिंदुस्थानवर आक्रमण करण्यास पाठवले आणि त्यानंतर अब्दाली स्वतः त्यांच्या पाठीमागे निघाला. तैमूर शाहने डिसेंबर १७५६ मध्ये मुघल सुभेदार अदीना बेगचा पराभव करून लाहोरला पराभूत केले. त्याचे सैन्य लुटमार करीत सरहिंदला पोहोचले. गाझीउद्दीनने मराठ्यांना दिल्ली च्या बचावासाठी लवकर येण्याचे आमंत्रण पाठवले. डिसेंबर १७५६मध्ये मल्हारराव होळकर आणि रघुनाथ राव त्यांच्याविरुध्द निघाले.

अब्दाली २८ फेब्रुवारी १७५७ रोजी लूटमार करीत दिल्लीवर ताबा मिळवला .दिल्लीचा वजीरअब्दालीला शरण गेला. अब्दालीने दिल्लीमध्ये नरसंहार केला.त्याने पंजाब, दिल्ली आणि मथुरा ताब्यात घेतले आणि अनेक मंदिरांची तोडफोड केली, बलात्कार केले, मंदिरे उध्वस्त केली आणि अनेक वस्तू घेऊन गेले. मात्र मराठ्यांनी ती संधी गमावली होती. ग्वाल्हेरहून केवळ अंताजी माणकेश्वर शंभर सैनिक घेऊन दिल्लीकडे निघाले आणि त्याने दिल्लीत अडकलेल्या मराठा कुटुंबाना बाहेर काढण्यासाठी विजेच्या झोतासारखी झेप घेतली आणि गनिमी काव्याने लढा देऊन त्यांच्या साथीदारांना सुखरुप बाहेर काढले.

त्याने मथुरा गाठली आणि सूरजमल जाटाला सांगितले की आपण दोघे मिळून अब्दालीचा पाठलाग करु शकतो पण जाट राजाने अब्दालीशी लढायला नकार दिला आणि ते थेट भरतपूरच्या दिशेने गेले. नंतर अब्दालीने मथुरावर हल्ला केला तेव्हा जाट राजाने त्याच्याशी युद्ध केले. १ एप्रिल १७५७ रोजी अब्दालीने १२ कोटींची संपत्ती व चार हजार महिला सोबत घेवून गेला. त्यांने गाझीउद्दीनला वजीर आणि नजीब खान रुहेला, मीर बक्षी केले. वाटेत त्यांने अमृतसरचे सुवर्ण मंदिर तोडून तोडले. पंजाबच्या सुरक्षेसाठी अब्दालीने आपला मुलगा तैमूर आणि सेनापती जहां खान यांना लाहोरमध्ये सोडून तो परत काबूलला गेला.

यावेळी मराठे चुकले त्यांना येण्यास उशीर झाला. दिल्लीत पोहोचल्यावर मराठा सुभेदार मल्हारराव होळकरांनी बादशहाकडे कर मागितला, कर देण्यास नकार दिल्याने मराठ्यांनी दिल्लीवर आक्रमण केले आणि ६ सप्टेंबर १७५७ रोजी मराठ्यांनी दिल्लीचा ताबा घेतला. मल्हारराव होळकर यांनी नजीब खान च्या जागेवर मीर बक्षी म्हणूनअहमद खान बंगश नियुक्त केला. पुढे मल्हारराव होळकर आणि रघुनाथ राव पंजाबच्या दिशेने गेले आणि रोहतक, करनाल, तिलोरी, कुंजपुरा, ठाणेश्वर ताब्यात घेतले आणि नजीब खान आणि अब्दालीच्या माणसांना तेथून हुसकावून लावले. त्यांनी मार्च १७५८ मध्ये सरहिंदही ताब्यात घेतले.

अब्दाली समदखान हा अब्दालीचा माणूस प्राण वाचवून पळून गेला. मल्हारराव होळकर आणि रघुनाथराव यांच्या सरहिंदवरील अधिकाराची बातमी ऐकताच अब्दालीचा मुलगा तैमूर शहा आणि जहान खान आपले प्राण वाचवण्यासाठी लाहोर येथून पळून गेले आणि १९ एप्रिल १७५८ रोजी त्यांनी रावी नदी ओलांडून तळ ठोकला. २० एप्रिल १७५८ रोजी मल्हारराव होळकर आणि रघुनाथ राव यांनी लाहोर ताब्यात घेतला. त्यांनी पळ काढलेल्या अफगाण सैन्याचा पाठलाग करुन त्यांना ठार मारण्यास सुरवात केली. पठाण भीतीने घाबरुन पळत होते आणि मराठ्यांनी त्यांचा पाठलाग थांबवला नाही.

पठाणांनी मरता मरता रावी नदी ओलांडली. तैमूर शहात थांबुन झुंज देण्याची हिम्मत नव्हती आणि तो पुढे पळुन गेला.मराठ्यांनी अफगाणांचा पाठलाग करुन चिनाब नदी गाठली. आणि तेथेच घोड्यांना लगाम लावला. मराठ्यांच्या पराक्रमाने मोठी उंची गाठली. यात अब्दालीचा मुलगा तैमूरचा जोरदार पराभव झाला.

मल्हारराव होळकर आणि रघुनाथ राव तेथे एक महिना राहिले आणि १४ जून १७५८ रोजी परत आले. तुकोजी होळकर आणि खंडोजी कदम यांनी तळ ठोकून तिथे राहायला सुरुवात केली. नंतर रघुनाथ राव यांनी तेथे विठ्ठल शिवदेव आणि जनकोजी शिंदे यांना साबाजी शिंदे येथे पाठवले, पण पठाणांना रोखण्यासाठी ही सोबतचे सैन्य फारच कमी होती.पठाणांनी बंड केल्यावर तुकोजीराव होळकर यांनी पुन्हा त्यांचा आँक्टोबर १७५८ ला पराभव केला. पठाणांनी जीव वाचवण्यासाठी झेलम नदी ओलांडली पळून जाणा-या अफगाणांचा पाठलाग करून अटक नदी पार केली. तेथे जाऊन तुकोजींनी आपल्या घोड्यांचे लगाम खेचुन तेथे मराठ्यांचा भगवा ध्वज फडकविला. (मराठे अटकेपार) तेथे खूप थंडी होती, म्हणून मराठे सहा महिने तिथे राहिले आणि सैन्याची छोटी तुकडी तेथेच ठेवुन ते परत आले.

पंजाबमधील मराठा सत्ता टिकवण्यासाठी मे १७५९ मध्ये दत्ताजी शिंदे यांना राजपुताना (राजस्थान) येथून पाठविण्यात आले. शामली येथे पोहोचताच नजीब खान रुहेला यांच्याशी बोलणी सुरू झाली. संधी वार्ताच्या आड अहमदशाह अब्दाली यांना भारतावर आक्रमण करण्यासाठी नजीब खान सतत निमंत्रण पाठवत गेला. दुसरीकडे, अब्दालीने पुन्हा पंजाबवर हल्ला करण्यास सुरवात केली आणि दिल्लीच्या दिशेने जाऊ लागला. जानेवारी १७६० रोजी अचानक यमुनेच्या पूर्वेस बुरारी घाट येथे नजीब खान रुहेलाने दत्ताजी शिंदेना ठार केले.त्याचा भाऊ जनकोजी शिंदे जखमी झाला.

मराठा सत्ता पंजाबमधून उखडली गेली आणि संपूर्ण पंजाबवर पुन्हा अब्दालीने ताबा मिळवला. अहमद शाह अब्दाली येईपर्यंत मराठा सरदारांना बाजूला ठेवण्याचा प्रयत्न माधसिंगाच्या धोरणामुळे झाला. अब्दालीच्या मदतीने मराठ्यांना नर्मदेच्या दक्षिणेकडे पळवुन लावण्याचे षडयंत्र माधोसिंह आणि नजिबखानाने रचले होते आपला हेतू साकारण्या साठी त्यांनी दत्ताजी सिंधियाच्या मदतीला मल्हारराव होळकरांना जाण्यापासून राजपूतान्यात अडवणूक ठेवण्यात यश मिळवले होते मल्हारराव होळकर हे डिसेंबर १७५९ मध्ये जयपूर युध्दात गुंतले होते.

२७ डिसेंबर १७५९ रोजी दत्ताजी सिंधिया यांचे पत्र आले की तुम्ही तातडीने माझ्या मदतीसाठी यावे कारण अहमद शाह अब्दाली यांच्याशी सुरुवातीचे युद्ध होईल. मल्हारराव होळकर तातडीने दत्ताजी शिंदेच्या मदतीसाठी जयपूर युध्द मध्येच सोडुन तातडीने निघाले १५ जानेवारी १७६० रोजी मल्हारराव होळकर कोटपुतळी नावाच्या ठिकाणी पोचले तेव्हा जनकोजी शिंदे, महादजी शिंदे सह पलायन झालेले मराठा सैनिक वाटेत सापडले. तेथे त्यांना कळले की युद्धामध्ये दत्ताजी शिंदे मारले गेले.

मराठ्यांनी १ जानेवारी १७६० रोजी दिल्लीवर ताबा मिळवला नजीब खा आणि त्याचा माणुस याकुब खा स्वतः चा जिव वाचवण्यासाठी पळुन गेला अब्दाली यमुनेच्या दुसऱ्या टोकावरुन हे बघत उभा होता. अब्दालीने सुरजमल जाटांस मराठ्यापासुन वेगळे करण्याचा प्रयत्न केला त्याने सुरजमल जाटांने मराठ्यांना सोडल्यास त्यास कोइल(रामगढ़),डिबाई,जलेसर परगना परत करण्याचे वचन दिले.

दरम्यान, निधीअभावी भाऊशाही, होळकरशाही, सिंदेशाही चांदीचे नाणे मोडण्यात आले. सूरजमल जाटास यावेळी कुठलेही निमित्त सापडले नाही, मग ते असे म्हणू लागले की मोगलच्या राजगादीचा अशा प्रकारे अपमान होऊ नये. या सबबीखाली तो मराठ्यापासुन वेगळा झाला.असेही म्हटले जाते की तो दिल्लीला स्वतःसाठी विचारत होता.भाऊंनी त्यांची मागणी मान्य करण्यास नकार दिला. त्याला निमित्तच मिळाले. संतापलेल्या सुरजमल जाटांनी मराठ्यांची बाजू सोडली. सुरजमल ला रोखण्यासाठी मल्हारराव होळकर यांनी खूप प्रयत्न केले.पण तो थांबला नाही. हेच हिंदुस्तानचे दुर्देव होते ज्यामध्ये कोणतेही राजपूत,जाट वगैरे हिंदु शक्तीस्थाने मराठ्यांसोबत नव्हते तर सर्व मुस्लिम नवाब ,सुल्तान अब्दालीस सामील झाले.

दिल्लीचा सुभेदार नारो शंकर यांस बनवून मराठ्यांना पुढे जायचे होते, पण सप्टेंबर १७६० मध्ये यमुनेला पूर आला. त्यामुळे अब्दालीविरूद्ध मोहीम होऊ शकली नाही. दरम्यान, सप्टेंबरच्या उत्तरार्धात अब्दाली आणि शुजाने सूरजमल जाट यांना खिलअत पाठवली, जाट राजाने ती स्विकारुन अनेक प्रकारच्या शपथ घेऊन मराठ्यांना मदत न करण्याचे आश्वासन त्यांना दिले.

.अब्दाली १४ जानेवारी १७६० रोजी दिल्लीत दाखल झाला. जयपूरचा माधौसिंह, मारवाडचा विजयसिंग, अवधचा शुजा-उद-दौला आणि भरतपूरचा सूरजमल जाट यांनी करासहित उपस्थित व्हावे. सूरजमल जाट यांच्याकडे एक कोटीची मागणी केल्यानंतर सूरजमल म्हणाले -मी एक सामान्य जमीनदार आहे. मी योग्य वेळी दिल्लीच्या वैधानिक सरकारला निश्चित मदत करण्यास तयार आहे जर तुम्ही प्रथम मराठ्यांना दिल्लीतून हद्दपार करुन आपण स्वत: दिल्लीच्या सिंहासनावर बसलात तर मी तुम्हाला माझा स्वामी म्हणून स्वीकारण्यास तयार आहे.

दुसरीकडे मल्हारराव होळकर यांनी जाट राजाला अब्दालीविरूद्ध जोरदार मोहिमेसाठी मदत करण्यास सांगितले.परंतु सूरजमल जाट म्हणाले- दक्षिणेकडून पुरेसे लष्करी पाठिंबा मिळत नाही तोपर्यंत तुम्ही गनिमी काव्याने युद्द चालू ठेवा. होळकरांनी स्वत: या युद्धामध्ये सामील होण्याचा प्रस्ताव दिला होता.त्यासाठी सूरजमल जाट यांनी एक स्पष्ट भूमिका मांडली – जिथे माझ्या पदाचा प्रश्न आहे तोपर्यंत लढाऊ निर्णायक युद्ध लढण्याची माझ्याकडे पुरेशी लष्करी क्षमता नव्हती. त्यात सहभागी होण्यासाठी माझ्या देशाच्या सीमेबाहेरही जाऊ शकत नाही.अब्दालीने जर माझ्यावर हल्ला केला तर मी माझ्या तटबंदीच्या आतच थांबेल.आणि स्वतःच्या संरक्षणाचा प्रयत्न करेन.

मल्हारराव होळकर यांनी एकट्यानेच स्वतःहून अब्दालीवर मात करण्याचा निर्णय घेतला आणि ३ फेब्रुवारी १७६० रोजी चंबळ ओलांडून आपल्या सैन्यातील न लढणारे स्वार व कुटूंबांना सुरक्षित ठिकाणी पाठवुन गनिमी काव्याचा वापर करुन अब्दालीस जेरीस आणले . २८ फेब्रुवारी १७६० रोजी मल्हारराव होळकर यांनी सिकंदराबादवर हल्ला केला आणि चौथाई वसुल करुन तेथेच ते डेरेदाखल झाले तेथे त्यांना आतल्या गोटातुन बातमी मिळाली की गंगापार करुन रुहेलाचा खजिना अब्दालीच्या छावणीकडे जात आहे.

त्यासाठी तो तिथे तीन ते चार दिवस राहिला. ४ मार्च १७६० च्या रात्री झोपी गेलेल्या मराठ्यांवर अब्दालीच्या सैन्याने अचानक हल्ला केला, ज्यामुळे मराठ्यांना त्रास सहन करावा लागला. मल्हारराव होळकर तेथून निसटुन जाण्यात यशस्वी झाले आणि ते सरोठीला पोहोचले. आतल्या आंत मनातच अब्दाली मराठ्यांना घाबरत होता. १६ मार्च १७६० रोजी हाफिज रेहमत हा अब्दालीचा दूत म्हणुन मल्हारराव होळकर यांना करारासाठी भेटला आणि ८ जून पर्यंत वाटाघाटी चालू राहिल्या. दरम्यान, त्याला कळले की, २५ मार्च, १७६० रोजी पेशव्यांचा छोटा भाऊ सेनापती सदाशिवराव भाऊ आणि विश्वास राव यांच्या नेतृत्वात पन्नास हजारांची मराठा सैन्य दक्षिणेकडून येत आहे. या कारणांमुळे हा करार रद्द झाला.

मल्हारराव होळकर यांच्या मार्गदर्शनाखाली सैन्य पुढे होते. होळकर यांच्या प्रयत्नाने सूरजमल जाट यांनी काही अटी ठेवून मराठ्यांना पाठिंबा देण्यास मान्य केले. ३० जून १७६० रोजी सूरजमल जाट हे मल्हारराव समवेत भाऊंना भेटले. संभाव्य युद्धासाठी बैठक झाली. भाऊ म्हणाले की, अब्दालीबरोबर भयंकर युद्ध झाले पाहिजे.मल्हारराव होळकर म्हणाले की नाही, आम्ही गनिमी काव्याचा वापर करुन लढायला पाहिजे, यामुळे मराठ्यांचा विजय नक्कीच होईल. आम्ही मोठ्या तोफा, सामान,काही नागरिक, महिला आणि मुले चंबळ नदीच्या पाठीमागे किंवा मथुरा जवळ सुरक्षित ठिकाणी ठेवावेत. जर काही कारणास्तव आम्ही यशस्वी झालो नाही तर आम्ही पुन्हा हल्ला करण्याच्या स्थितीत असू. एखाद्या कठीण परिस्थितीत स्वत: ला अडकविणे शहाणपणाचे ठरणार नाही. मल्हारराव होळकर यांच्या चर्चेला सूरजमल जाट यांनी पाठिंबा दर्शविला. त्यांचे विचार ऐकून भाऊ रागाने ओरडला आणि म्हणाला – जेव्हा आम्ही किंवा आमचे संदेशवाहक या देशात आले असते, तेव्हा त्यांनी युद्धाची ही पद्धत अवलंबली असावी.

सूरजमल जाट एक जमींदार आहे. त्याचे विचार माझ्यासारख्या सक्षम व्यक्तीसाठी नाहीत.हे गाव आणि जमीनदार विकसितयुद्ध कलेपासून अनभिज्ञ आहेत. भाऊ ऐवढ्यावर थांबत नाहीत त्यांनी मल्हारराव होळकर यांच्याकडे कानाडोळा केला आणि ते म्हणाले -सैन्यात निरुपयोगी ३३ टक्के मराठा धनगर ठेवलेले आहेत. मल्हारराव जी तुम्हीही धनगर मराठा आहात. याने होळकरांसारख्या दिग्गज सरदारांचा अपमान केला आणि आज्ञा मोडली. मल्हारराव होळकर हे ६७ वर्षांचे होते आणि भाऊ 20 वर्षांचे होते.

भाऊ यांच्यासमवेत रामचंद्र शेणवी होते, जो होळकरांचा द्वेष करीत असे आणि मल्हाररावाच्या विरोधात भाऊंचे कान भरुन देत असत. मल्हारराव होळकर आणि सूरजमल जाट असे म्हणाले की, भाऊंच्या उग्र स्वभावामुळे आणि उतावीळपणाच्या वृत्तीमुळे त्यांच्यावर एक भयंकर आपत्ती येणार आहे.त्यामुळे त्यांना भाऊंना काही सल्ला देणे योग्य वाटले नाही आणि शांत राहणे योग्य समजले.

१६ऑक्टोबर १७६० रोजी, भाऊ, होळकर, सिंधिया इत्यादी मराठ्यांनी कुंजपुरावर ताबा करुन निजाबात खान, अब्दुल समद खान, कुतुबशाह, गिलजाई, मोमीन खान इत्यादी चार हजार अफगाणांचा बळी घेतला. २५ऑक्टोबर रोजी अब्दाली उत्तरेस गेला आणि गौरी गावाजवळ यमुना ओलांडुन तो २७ रोजी सोनेपतला पोहोचला. कुरुक्षेत्रात मराठ्यांना अब्दालीने जमुना नदी ओलांडली आहे आणि त्यांच्या मागे असल्याचे त्यांना आढळले आहे. भाऊंनी बाजी हरीला पाच हजार सैनिकांसह अब्दालीच्या हालचालींचा मागोवा घेण्यासाठी पाठवले. थकवा दूर करण्यासाठी मराठा सैन्य विश्रांती घेत होते त्याच वेळी अब्दालीचा सेनापती शाह पसंद खान याने झोपी गेलेल्या मराठ्यांवर हल्ला केला, ज्यामध्ये मराठ्यांचा जीव आणि मालमत्तेचे नुकसान झाले आणि त्यामुळे मराठ्यांचा दिल्लीशी संपर्क तुटला.

त्यानंतर मराठ्यांनी पाठ फिरविली आणि २ ऑक्टोबर १७६० रोजी पानिपत गाठले. तेथे पोचल्यावर त्यांना समजले की अफगाण सैन्य त्यांच्याकडून सात मैलांच्या दक्षिणेस अब्दालीच्या नेतृत्वात उभे आहे.आता युद्ध अनिवार्य झाले आहे.पानिपतच्या मैदानावर ४५ हजार मराठे , १५ हजार पिंडारी आणि २०० तोफा मराठे होत्या. तेथे एक लाख मराठे होते ज्यात महिला, मुले आणि नागरिक यांचा समावेश होता. तर अहमद शाह अब्दालीच्या सैन्यात ६० हजार अफगाण सैनिक आणि दुसर्‍या क्रमांकाचे ८० हजार सैनिक होते.

पानिपतच्या मैदानावर मराठ्यांचे मनोधैर्य उंचावले होते, म्हणूनच त्यांनी अब्दाली च्या सैनिकांना गनिमा काव्याने जखमी करीत असे.मराठ्यांना त्यांच्या पराक्रमावर मोठा विश्वास होता आणि आशा होती की ते अब्दाली आणि , शुजा-उद-दौला यांना पराभूत करण्यास सक्षम होतील, नजीब खान रुहेला वगैरे ठार मारले जातील. पण अचानक परिस्थिती उलटली. ७ डिसेंबर१७६० रोजी बलवंतराव मेहेंदळे नजीब खान रुहेलाच्या सैन्याशी धडकले. ज्यामध्ये तीन हजार अफगाण ठार झाले आणि मराठ्यांचेही नुकसान झाले, त्यामध्ये बलवंतराव मेहेंदळे यांचे बलिदान झाले. पानिपतच्या आसपास मुस्लिम वसाहती होती, ज्या मराठ्यांच्या विरोधात होती आणि त्यांनी अब्दालीला मदत केली.

त्यांनी मराठ्यांच्या रसदांची लूटमार सुरू केली.त्यामुळे मराठा छावणीत रसदांची मोठी कमतरता होती.कुंजपुरा किल्ल्यात मराठ्यांचे धान्य भांडार होते.त्यावर निजाबतखान रुहेलाचा मुलगा दिलदार खान रुहेला याने हल्ला चढविला आणि ताबा मिळवला. मराठ्यांना रसद पाठवणारे गोविंद पंत बुंदेलास अब्दालीचा सेनापती अटल खान याने २० डिसेंबर ११७६० रोजी गाझियाबाद ते मेरठ दरम्यानच्या जलालाबादमध्ये ठार केले.

यमुना नदी ओलांडून रसद वाहतूक करणार्‍या मराठा सैन्याला १६ आणि १७ डिसेंबर रोजी ताब्यात घेतले. २२ डिसेंबर रोजी कृष्णाराव बल्लाळ भाऊकडे एक लाख रुपये घेऊन पोचले, पण २ जानेवारी १७६१ रोजी अब्दालीने रसद घेऊन जाणाऱ्या पारासरदादांच्या सैन्याला ठार केले यामुळे धान्यांच्या तीव्र कमतरतेमुळे मोठमोठ्या सरदार आणि सेनापती यांची उपासमार झाली.

आता सदाशिवराव भाऊ आपल्या कृत्याबद्दल पश्चात्ताप करीत होते की त्यांनी शूर वृद्ध सरदार मल्हारराव होळकर यांचा सल्ला ऐकला नाही. त्यांनी होळकर सरदारांना सांगितले की मी आजवर तुमच्यावर संशय घेत होतो तुमचे ऐकले नाही, आज पानिपतमध्ये अडकले आहोत. आम्हाला माफ करा युद्धाच्या प्रतिकूल परिस्थितीत तुम्ही मराठा महिलांचे रक्षण करा आणि त्यांना सुरक्षित बाहेर काढा.मल्हारराव होळकर यांनी ५०० चतुर व चपळ धनगर सरदारांना महिलांचे संरक्षण सोपवले जे अत्यंत वाईट परिस्थितीतही बाहेर पडायला पुरेसे हुशार होते.

त्यांच्या बरोबर.इतर धनगर सरदारही पानीपत युद्धामध्ये उभे होते, ज्यात मानाजी धायगुडे, रामराव खंडोजी देवकाते, मल्कोजी माने, यमाजी गोफणे, रंगराव सिंगाडे, यमाजी टकले, विठ्ठलराव पांढरे, केरबा काळे, नारायणराव पांढरे, गंगाजी शिंगाडे, तुकोजी गाढवे, नरसिंग चोपडे, आनंदराव माने, शिवाजी शेळके, धवाजी माने, बिठोजी बुळे, तुकोजीराव होळकर, संताजी वाघ सह आदींचा समावेश होता.

१४ जानेवारी १७६१ रोजी मोठी लढाई झाली. सकाळी ९ ते दुपारी ३ या वेळेत युद्ध चालू होते. मराठे प्राणपणाने, शौर्याने लढा देत होते. त्यांनी अफगाणांवर मोठा हल्ला केला होता .मराठ्यांच्या डाव्या, दक्षिण आणि मध्य बाजूने पहिल्या काही तासांत जोरदार झुंज दिली. भाऊसाहेबांनी दिलेली झुंज शिंदे आणि मराठ्यांच्या दक्षिणेकडील होळकरांचा नजीब खान आणि शहा यांच्याशी झालेल्या झटापटीत त्यांच्या शत्रूंचा नाश केल्यामुळे मराठ्यांच्या विजयाची हमी सिद्ध झाली. शौर्याने लढताना अब्दालीच्या सैन्याचा उजवा, डावा व मध्य भाग जिंकला गेला.अब्दालीची सेना मैदान सोडून पळून गेली.

अब्दाली आपली पळ काढणारी सेना थांबवण्याचा प्रयत्न करीत होता. २ वाजता युद्ध चालू होते. युद्धाची नाजूक स्थिती पाहून अब्दालीने १० हजार सुरक्षित सैन्य आणि १५०० उंटावर तोफा असलेल्या तोफंदाजाना लढाईत ढकलले, त्यांनी थकलेल्या मराठ्यांवर हल्ला केला.त्यानंतर एका गोळीने विश्वास रावांचा देह पडला त्यांच्या मृत्यूच्या बातमीने मराठ्यांचे मनोधैर्य खचले आणि त्याचवेळी मराठ्यांच्या वतीने लढणार्‍या दोन हजार मुस्लीम सैनिकांनी ओळखीसाठी बांधलेला पट्टा काढीत मागे वळून मराठा डे-यावर आक्रमण केले.

भाऊ त्याचा पुतण्या विश्वासराव यांचा मृत्यू सहन करू शकला नाही आणि विवेक गमावुन अफगाणांवर तुटून पडला आणि त्याच्या सैन्यात प्रवेश केला.अफगाणी सैन्यांशी झुंज देताना त्याने स्वत:चे बलिदान दिले. त्याच्या मृत्यूने ग्रस्त चेंगराचेंगरीचा फायदा घेऊन पठाणांनी मराठ्यांचा नरसंहार केला. जवळपास एक लाख लोक मरण पावले. मराठ्यांनीही शौर्य दाखवत अब्दालीच्या चाळीस हजार सैनिकांना ठार मारले. अब्दालीने विजय मिळविला.पण त्याचे मनोबल कमी झाले आणि लवकरच तो काबूलला परतला.

धन्य ते शूर बलिदानी, ज्यांनी देश- धर्मासाठी बलिदान दिले आणि भारताचे मस्तक उंचावले.

लेखक: – मधुसूदन राव होळकर
मो. ९६५०१२६८२०

वरिल मुळ लेख हा “होलकरो का इतिहास” ग्रंथातील असून याचा श्री.रामभाऊ लांडे यांनी मराठीत अनुवाद केला आहे.

अन्य इतिहास वाचा :